Bireylerin hayatında tekrar eden zorluklar ve işlevsel olmayan davranış kalıpları, çoğu zaman erken dönem yaşantılarında oluşmuş ve bilinçdışında kökleşmiş şemaların bir yansımasıdır. Şema Terapi, bu erken dönem uyumsuz şemaların belirlenmesini, anlaşılmasını ve dönüştürülmesini hedefleyen kanıta dayalı bir psikoterapi yöntemidir.
Jeffrey Young tarafından geliştirilen Şema Terapi, bilişsel-davranışçı terapi, bağlanma teorisi, gestalt terapi ve psikodinamik yaklaşımların bütünleşik bir modelidir. Bu yöntem, bireylerin şemalarının oluşumunu, erken dönem yaşantılarla ilişkisini ve bu şemaların bugünkü davranışlar üzerindeki etkisini ele alır.
Şemaların Hayatınızdaki Rolü
Şemalar, bireyin erken yaşlarda çevresiyle etkileşimlerinden kaynaklanan derin bilişsel ve duygusal kalıplardır.
Beş Evrensel İhtiyaç ve Şemaların Gelişimi
Şema Terapi’ye göre, çocukluk döneminde bireyin temel ihtiyaçlarının yeterince karşılanamaması, erken dönem uyumsuz şemaların gelişimine yol açar. Jeffrey Young’ın teorisine dayanan bu yaklaşım, beş temel evrensel ihtiyacı ve bu ihtiyaçlar doyurulamadığında ortaya çıkan şemaları detaylı bir şekilde ele alır.
1. Güvenli Bağlanma İhtiyacı
Bir çocuğun bakım verenleri tarafından sevildiğini, kabul edildiğini ve güvende olduğunu hissetmesi, güvenli bağlanma ihtiyacının karşılanması açısından kritiktir. Ancak, bu ihtiyaç tutarsız, reddedici, soğuk ya da duygusal olarak yoksun ebeveyn tutumları nedeniyle yeterince doyurulmazsa, ayrılma ve reddedilme şema alanında yer alan bazı şemalar gelişebilir:
- Terk Edilme Şeması: Kişi sürekli terk edilme korkusuyla ilişkilerinde yoğun kaygı yaşar. Örneğin, partnerinden mesaj alamayınca tekrar tekrar arayarak orada olup olmadığını kontrol eden bir birey bu şemayı taşıyor olabilir.
- Güvensizlik Şeması: Başkaları tarafından kötüye kullanılacağına dair derin bir inanç barındırır. Örneğin, sırlarının kötüye kullanılacağı düşüncesiyle kimseye güvenemeyen biri bu şemayı gösterebilir.
- Duygusal Yoksunluk Şeması: Kişi, ihtiyaç duyduğu ilgiyi ve şefkati asla alamayacağına inanır. Örneğin, zor bir gün geçirdikten sonra, yakın bir arkadaşına duygularını anlatmak yerine, “kimse beni anlamaz,” diyerek içine kapanan biri bu şemaya sahip olabilir.
- Kusurluluk Şeması: Kişi kendini yetersiz ve değersiz hisseder. Örneğin, fazla kilolarından utanan ve bu yüzden ilişki kurmayan bir kişi bu şemayı sergiliyor olabilir.
- Sosyal İzolasyon Şeması: Kişi kendini farklı ve dışlanmış hisseder. Bir sosyal etkinlikte, kimse kendisiyle konuşmadığında bunu reddedildiği şeklinde yorumlayarak ortamı terk edebilir.
2. Hareket Özgürlüğü, Yeterlilik ve Kimlik Algısı
Çocuğun bağımsız hareket etme, belirli alanlarda kendi yeterliliğini kanıtlama ve özerk bir kimlik algısı oluşturma ihtiyaçları özellikle aşırı koruyucu ebeveyn tutumlarına bağlı olarak sekteye uğrayabilir.
- Bağımlılık Şeması: Kişi başkalarının desteği olmadan günlük yaşamın gerektirdiği becerileri ortaya koymakta zorlanabilir. Örneğin, kariyeri için daha iyi olmasına rağmen tek başına hayatı idame ettiremeyeceğini düşündüğü için farklı bir şehirde çalışmak istemeyebilir.
- Dayanıksızlık Şeması: Kişi sürekli olarak -sağlık, ekonomi, adli ya da doğal afet gibi bir alanda- kötü bir şey olursa bununla baş edemeyeceğine dair bir korku yaşar. Örneğin, hastalandığında iyileşemeyeceğini düşünerek aşırı tedbirli olmaya çalışabilir.
- Başarısızlık Şeması: Kişi kendini diğerlerinden daha başarısız görür. Var olan başarılarını küçümser, başarılı olabileceği işleri ise herkesin yapabileceği işler olarak değerlendirebilir.
3. Gereksinim ve Duyguların İfade Özgürlüğü
Çocuğun ihtiyaçlarını ve duygularını özgürce ifade etmesi, sağlıklı bir psikolojik işleyişin temel taşlarından biridir. Ancak yüksek beklentileri olan ve başkalarının ne düşündüğüne fazla odaklanmış bir ebeveynlik, bu alanla ilişkili şemaların ortaya çıkmasına neden olabilir.
- Kendini Feda Şeması: Kişi her ne kadar beklenti içinde olmadığını düşünse de kendi ihtiyaçlarını diğerlerinin önüne koyar ve fazla sorumluluk alabilir. Fakat kendisi bir başkasından yeterinde fedakarlık görememişse bu onu öfkelendirebilir.
- Boyun Eğicilik Şeması: Kararlarını özellikle otorite figürü olan başkalarına bırakır ya da ezilen duruma düşmemek için fazla isyankar davranabilir.
- Onay/Statü Arayıcılık Şeması: Kişi kendi değerini başkalarının takdirine ve statüsüne göre tanımlar, katılmayacakları endişesiyle fikirlerini açıkça söyleyemeyebilir.
4. Gerçekçi Limitler ve Öz Denetim
Çocukların aşırı hoşgörüsüzlük veya sınırsızlık yerine, uygun sınırlarla büyümesi gerekir. Bu ihtiyaç karşılanmazsa şu şemalar ortaya çıkabilir:
- Haklılık Şeması: Kişi ayrıcalıklı olduğuna inanır ve başkalarından farklı muamele bekler. Herkesin uyduğu kurallara uymak zorunda olmadığını düşünür ve kestirme yollar arar.
- Yetersiz Özdenetim Şeması: Kişi öz disiplin sağlayamaz, kısa vadeli haz için uzun vadeli hedeflere ulaşmakta zorlanabilir. Uyku, yeme-içe ya da iş saatleri gibi belirli rutinleri sürdürmekte zorlanabilir.
5. Kendiliğindenlik ve Oyun
Erişkinlikte bir baskı altında hissetmeden, keyif almak, rahatlamak ve oyun oynamak en temel ihtiyaçlarımız arasındadır. Ancak baskıcı, kuralcı ya da mükemmeliyetçi aile ortamları bu ihtiyacın karşılanmasını engelleyebilir:
- Karamsarlık Şeması: Kişi hayatın sadece olumsuz yönlerine odaklanır. ‘Kesin bir sorun çıkar’ endişesiyle hayatın akışında kendine dinlenme alanları oluşturmakta zorlanabilir.
- Duyguları Bastırma Şeması: Kişi, duygularını ifade etmekten kaçınır ve bu durum psikosomatik sorunlara yol açabilir. Sevdiklerine duygularını ifade etmek, uygun durumlarda heyecan duymak ya da iyi şeyleri kutlamakta zorlanabilir.
- Yüksek Standartlar Şeması: Kişi mükemmeliyetçilik baskısı altında tatminsiz bir yaşam sürebilir, her şeyin en iyisini yapması gerektiğini düşünür, yeterince iyi ile yetinemez.
- Cezalandırıcılık Şeması: Kişi, hata yaptığı takdirde mutlaka cezalandırılmayı hak ettiğine inanır. Küçük bir hata yaptığında dahi ne kadar aptal düşünerek kendine yüklenir.
Terapi Sürecinde Neler Olur?
Şema Terapi süreci, bireyin şemaları ve bu şemaların aktive olduğu durumları keşfetmesiyle başlar. Terapide kullanılan yöntemler arasında bilişsel, duygu odaklı (yaşantısal), teknikler, davranışsal değişim içerek çalışmaların yanı sıra terapist ile kurulan ilişkide ortaya çıkan şemaların ele alınması gibi ilişkisel teknikler yer alır. Amaç, bireyin şemalarını fark etmesi, ihtiyaçlarını tanıması, şemalaryla etkili bir şekilde başa çıkmayı ve kendisine iyi ebeveynlik yapmayı öğrenmesidir.
Neden Şema Terapi?
Araştırmalar, Şema Terapinin bireylerin psikolojik sağlığı üzerinde olumlu etkiler yarattığını göstermektedir. Özellikle kronik depresyon, travma, kaygı, stres, tükenmişlik, yeme sorunları, takıntılar, ilişki sorunları ve kişilik bozukluklarında etkili bir yöntem olduğunu göstermektedir.
Eğer hayatınızdaki tekrar eden sorunların kaynağını anlamak ve bu döngüleri değiştirmek istiyorsanız, Şema Terapi bilimsel temellere dayalı bir yaklaşım sunar. Bu yolculuğa çıkmak için bizimle iletişime geçebilirsiniz.